УИХ-ын гишүүн Т.Доржхандтай ярилцлаа.

---

-Энэ хаврын чуулганаар баталсан чухал хуулиудын нэг бол Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль. УИХ-аар батлагдахгүй олон жил гацсан энэ хуулийн ач холбогдлыг та хэрхэн харж байна?

-Баялгийн сангийн хуулийг ХҮН намын даргын хувьд, УИХ-ын гишүүний хувьд, эдийн засагч хүний хувьд дэмжсэн. Учир нь тусгаар, ардчилсан улс байя, хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалж явъя, парламентад олон намын системтэй байх нь зүйтэй гээд бид Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулсан. Ийнхүү тодорхой түвшинд суурь тогтолцооны өөрчлөлт хийсэн. Одоо хүлээгдэж буй зүйл бол эдийн засгийн өөрчлөлт. Манай улс газрын доор нэлээд их нөөцтэй. Газрын доорх баялгийг худалдаж авах зах зээл нь бидний урд байна. Гарч ирсэн нөөц баялгаас орж ирсэн орлогоороо монгол хүндээ хөрөнгө оруулалт хийх зайлшгүй шаардлагатай. Боловсрол, эрүүл мэнд, дэд бүтцийнхээ төслүүдийг явуулах, том бүтээн байгуулалтын ажлуудыг санхүүжүүлэх шаардлага бий. Тиймээс энэ ажил руу орохгүй бол болохгүй байна. Учир нь манай улсын төсөв бол халамжийн төсөв. Хөгжлийг санхүүжүүлдэг эх үүсвэр байхгүй болчихсон. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалт зогсчихсон. Гаднаас хөрөнгө босгоё гэхээр манай өрийн тааз тулчихсан. засгийн газар нь өндөр өртэй болохоор өндөр өртөгтэй эх үүсвэр олохоос өөр аргагүй. Хувийн секторууд түүнээс ч өндөр өртөгтэй эх үүсвэр олж байгаа. Үүнээс болж хөгжлийг санхүүжүүлдэг эх үүсвэргүй байгаа юм. Тиймээс Баялгийн сан байдлаар явах нь зүйтэй. Баялгийн сан гэх ойлголт 2000 оноос хойш нэлээд эрчимжсэн. Дэлхийн II дайн гадна, дотны хөрөнгө оруулалт дээр явсан. II дайнаас хойш дэлхийд энх тайван тогтож ялагч нь хөгжчихсөн. Тухайлбал, Европын орнууд, Япон, Солонгос, Сингапур зэрэг олон орон хожсон. Харин ялагдагч нь байрандаа үлдсэн. 2000 оноос хойш шууд хөрөнгө оруулалт буурсан, засгийн газрын оролцоотой сангаар дамжиж хөрөнгө оруулалт хийдэг механизм бий болсон.

Энэ нь Засгийн газар өөрөө баялгаас орж ирсэн орлогынхоо тодорхой хувийг нь хуримтлуулан, өсгөж үржүүлэх хэлбэр. Энэ агуулгаар Баялгийн санг дэмжсэн.

Баялаг гэдэг ухаж гаргаж ирээд зараад иргэддээ тэгш хуваарилах асуудал биш. Үндсэн концепци нь энэ эх үүсвэрээ гаргаж ирээд өсгөж үржүүлэх хэрэгтэй. Бүтээн байгуулалтад зарцуулах хэрэгтэй. Өнөөгийн болон ирээдүй үедээ зориулж хадгалах, хуримтлуулах зайлшгүй шаардлагатай.

2012 онд Сангийн яаманд ажиллаж байхдаа би Баялгийн сангийн техникийн ажлын хэсгийг ахалдаг байсан. Үр дүнд нь 2015 онд “Ирээдүй өв” сан батлагдсан. Гадагшаа чиглэсэн хөрөнгө оруулалт, хуримтлал гэдэг нь “Ирээдүй өв” сангаар явна. Тэгвэл дотооддоо яах вэ гэсэн асуудал үүснэ. Дотооддоо хийх хөрөнгө оруулалтын тодорхой хэсгийг Баялгийн сангаас гаргаж, дийлэнх хэсгийг гадна дотны хөрөнгө оруулагчид оруулах байдлаар том төслүүдийг явуулах боломжийг Баялгийн сангийн хуулиар хийх ёстой.

-Эдгээр гурван сангийн захиран зарцуулах а суудлыг хуулиар тодорхой тогтоохгүй бол бусад сангууд шиг хулгай нүүрлэх вий гэсэн болгоомжлол нийгэмд бий. Сангийн үйл ажиллагааг ямар байдлаар хийвэл зохимжтой вэ?

-Баялгийн сангийн тухай хууль маш ерөнхий зохицуулалттай батлагдсан. Цааш Засгийн газрын түвшинд нарийвчилсан зохицуулалтууд гарах учиртай. Энд хэрэгжилт маш чухал. Сан гэхээр хулгай бий болчихдог гэсэн ойлголт нийгэмд байдаг. Олон улсад хараат бус хөндлөнгийн менежментийн удирдлагын баг гэрээний үндсэн дээр санг удирддаг. Гадны эсвэл дотроос баг орж ирж болно. Гол нь эрх баригч нам, Засгийн газар, эсвэл хэн нэгэн эрх мэдэлтний томилгоо байж болохгүй.

-Зургадугаар сарын 1-нээс ТҮК-ийн ажилчид 3.5 сая төгрөгөөр цалинжихаар болсон. Үүнтэй холбоотойгоор танай намаас багш, эмч нарын цалинг мөн нэмэх хэрэгтэй, тэгж байж эдийн засгийн бодлого хэрэгжинэ гэж мэдээлсэн. Эдийн засгийн зөв бодлого гэж юуг хэлээд байна вэ?  

-ТҮК, нийтийн тээврийн автобус барьж байгаа жолооч нарын цалинг өсгөх хэрэгтэй байна. Өсгөнө гэж шийдвэр гаргалаа. Бололгүй яах вэ. Гэхдээ яагаад тэр хэсгийг өсгөх ёстой билээ. Нийтээр нь өсгөх боломжтой юу. Нийтээрээ сайхан амьдрахын тулд эдийн засгийн зөв бодлого хэрэгтэй. Гэтэл ТҮК-ийн ажилчдын цалинг 3.5 сая болгож байгаа нь зөв бодлого биш. Учир нь улс орны цалингийн систем тэнцвэр дээр тогтдог. Төрийн албан хаагч болон хувийн секторт ажиллаж байгаа хүмүүсийн цалин хоорондоо уялдаатай байдаг. Хувийн секторт ажиллаж байгаа хүмүүс татвараа төлж төрийн албан хаагчдын цалинг бүрдүүлж байна. Төрийн алба хаагчдын цалин өсөхөд хувийн сектор дагаад цалингаа өсгөж чадах уу. Хувийн сектор цалингаа өсгөж чадахгүй бол иргэд төрд ажиллахыг илүү хүсэж эхэлнэ. Энэ нь тэнцвэрийг алдагдуулж байгаа юм.

Нөгөө талаар төрд хамгийн бага цалинтай ажиллаж байгаа хүмүүс нь багш, эмч нар. Олон улстай харьцуулахад Монголын багш нар 2-3 дахин ачаалалтай ажилладаг. Сая гаруйхан төгрөгийн цалин авч байгаа. Тэд больё, ТҮК-ийн ажилтан болъё гэвэл яах билээ. Хэн бидний хүүхдэд хичээл заах вэ. Цаашид Монголын боловсрол яах билээ. 

Үүнээс гадна эмч нарын асуудал байна. 10 жил эмчээр сураад, 10 жил тэр мэргэжлээрээ ажилласан хүн өнөөдөр цалингаасаа болоод Солонгост нүцгэн гараараа завь угааж, загас цэвэрлээд сууж байна. Тийм үнэ цэнэтэй хүмүүсийг бид ямар их зардлаар бэлдлээ дээ. Гэтэл тэд цалингаас болоод Солонгост боолын ажил хийгээд байна шүү дээ. Эмч нар яршиг, цалин өндөртэй ТҮКийн ажилчин болъё гэвэл яах вэ. Бодлого нь буруу байгаа юм. 

Шөнийн дөрвөн цагаас хойш ажиллаж байгаа ТҮК-ийн ажилчдын цалиг нэмэхийг Т.Доржханд эсэргүүцээд байна гэж гуйвуулаад байх шиг байна. Би нэмэхийг дэмжиж байгаа. Гол нь нийтээрээ өндөр цалин авдаг эдийн засгийн зөв бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Түүнээс сонгууль дөхөөд популизм хийж хотын нийтийн аж ахуйд ажиллаж байгаа хүмүүсийн цалинг өсгөж хотоо л сайхан харагдуулж байгаад сонгуульд орох зорилготой бол энэ нь цалингийн системийн тогтолцоог эвдэнэ. Нийтийн тээвэр, түгжрэлийн асуудал хүнд байна. Тиймээс автобусны жолооч нараа дэмжье гэсэн байдлаар сонгуульд орох гэж байгаа бол уучлаарай, та болон танай нам ялж болно. Гэхдээ Монгол Улс ялагдах гээд байна.

-Цалинг гэнэт нэмэх нь ямар үр дагавар дагуулдаг вэ?

-Би ОУВС-д ажиллаж байхдаа Латин Америкийн улсуудын хариуцдаг байсан. Тэр дундаас хамгийн хэцүү байдалтай нь Аргентин улс. Аргентины эдийн засаг одоог хүртэл яагаад сэргэхгүй байна гэхээр 1980 оны буруу шийдвэрээс болсон. 1970аад онд Аргентины эдийн засаг өнөөгийн Японоос илүү байсан.  Европын өндөр хөгжилтэй олон орнуудын урд байсан. Тэр үед эдийн засаг нь сайжирмагц популист улстөрч Засгийн тэргүүнээр томилогдсон. Ингээд цалин, тэтгэврийг 2-3 дахин өсгөнө гэж амлаад дараагийнхаа сонгуульд ялчихсан. Ингээд ердөө аравхан жилийн дотор нөгөө хөгжиж  байсан орон хамгийн ядуу улс болсон. Цалин тэтгэвэр өссөн ч инфляци нь дагаад өсчихсөн. Ажлын байргүй болсон. Хөрөнгө оруулагчид зугтаасан. Ингээд ядууралд орж эхэлсэн. Гаднаас мөнгө зээлж эхэлсэн. Эхэн үедээ жилийн гурван хувийн хүүтэй зээлдэг байсан бол удалгүй 16, 18 хувьд хүрсэн. Сүүлдээ зээл өгөх газаргүй болсон. Ингээд дампуурсан. Тийм сайхан хөгжилтэй улс ганц хоёрхон популист улстөрчийн хортой шийдвэрээс болж системээ эвдсэн. Дэлхийн олон оронд ийм харамсалтай түүх бий. Манай улсын хувьд “Монгол ялна” гээд дэд бүтэц, төмөр замынхаа төслүүдийг явуулахгүй Монгол ялагдсан. Иргэддээ  1-1.5 сая төгрөг өгнө гэж популизм хийсээр байгаад 17 хувьтай эдийн засаг, гадна дотны хөрөнгө оруулалтаа “устгачихсан”. Сонгуульд ялахын төлөөх ийм хортой шийдвэрүүдээс болж Монголын залуус хохирч байна. Залуус эх орондоо сайхан амьдрах итгэл найдваргүй болоод гадагшаа их явж байна. Тиймээс шийдвэрээ эргэж хараач гээд байгаа юм. Улс төр хийлээ гээд улсаа хорломооргүй байна. Сонгуулийн дараа амьдрал үргэлжилнэ. Дараагийн амьдралаа бодооч. Эдийн засгийн зөв бодлого, шийдвэр гаргахгүй бол миний эсрэг ТҮК-ийн ажилчид, автобусны жолооч нарыг босголоо гээд улс орон сайжрахгүй. Энэ сонгуулиар хэн ялах нь хамаагүй. Хамгийн гол нь Монгол Улс эдийн засгийн зөв реформыг хийх цаг нь. Тиймээс шийдвэр гаргаж буй улстөрчид, эрх баригчид зөв шийдвэрийн талд байх ёстой гэсэн шаардлагыг тавьж байна.

-Нийтээр цалинг нь нэмэх эдийн засгийн нөөц боломж бидэнд өнөөдөр байгаа юу?

-Нийтээр нь нэмэх боломж одоо бол байхгүй. Эдийн засгийн зөв бодлого хэрэгжүүлбэл богино, дунд хугацаанд боломжтой. Бизнес, хувийн сектор, гадна дотны хөрөнгө оруулагчдаа дэмжих хэрэгтэй. Харамсалтай нь нийгэм рүү, халамж руу хандсан сүүлийн арван жилийн  буруу бодлого, хэтэрхий улстөржилт эрүүл эдийн засгийн бодлого явуулах боломжийг нь хаачихаад байна. Хоёрдугаарт, зөв бодлого явуулах мэргэжлийн хүмүүс  улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд орж ирэх боломжийг нь хязгаарлачихаад байна. Учир нь иргэд ядуу байна. Орлогогүй байна. Улстөрчид үүнд таарсан популизмыг хийгээд байна шүү дээ. Хүмүүс надад “Чи ямар тэнэг юм бэ, ТҮК-ийн ажилчид, автобусны жолооч нарын дэмжлэгээ алдчихлаа шүү дээ” гэсэн. Дэмжлэгээ алдаж болно. Гэхдээ зарчим гэж нэг юм бий. Популизмын эсрэг зогсдог нам, улстөрчид байх ёстой.

-ХҮН нам УИХ-ын сонгуульд анх удаа бие дааж оролцож байна. Сонгуулийн бэлтгэл ажлаа хэр базааж байна вэ?

-Бид сүүлийн 10 жил шат шатны бүх сонгуульд оролцсон. 2016 онд манай рейтинг маш өндөр байсан. Ингээд УИХ-ын сонгуульд орох гэтэл тухайн үеийн эрх барьж байсан нам Ерөнхийлөгчтэй нийлж шүүхийн байгууллагад захиалга өгөөд оруулаагүй. 2020 онд мөн л өмнөх Ерөнхийлөгчийн зүгээс оруулаагүй. Тиймээс арга буюу эвсэл байгуулж хамтарч орсон. Үр дүнд нь нийт иргэдээс 20 хувийн санал авч УИХ-д нэг суудалтай болсон. НИТХ-д бүлэгтэй болж, дүүрэгт 15 төлөөлөгчтэй болсон. 2024 оны сонгуульд анх удаа ХҮН намаар орж байна. Бидэнд зургаан сонгуульд оролцож байсан туршлага бий. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд доктор, профессор, инженер Д.Энхбат гуайг дэвшүүлсэн. Иргэдийн 20 гаруй хувийн санал, гадаадад амьдардаг монголчуудын 80 хувийн саналыг авсан. Энэ бол сайн үзүүлэлт. Одоо үүнийгээ бататгаж олон суудал авч улсдаа зөв бодлого хэрэгжүүлнэ.

Манай нам Улаанбаатар хотод рейтингээрээ МАН, АН-аас өндөр дэмжлэгтэй байна. Орон нутагт ч дэмжлэг байна. Судалгаагаар манай гурван намын рейтинг ижил байна. Сонголт иргэдэд бий. Энэ удаад боловсролтой, туршлагатай идэр үеийн мэргэжилтнүүдийг сонгох сонголтыг иргэдэд санал болгоно. 126 хүн нэр дэвших ёстой. Одоогоор 200 гаруй хүн нэр дэвших хүсэлт өгсөн. Үүнээс бид хамгийн зөв, боловсролтой мэдлэгтэй, нэр цэвэр хүмүүсийг нэр дэвшүүлнэ. Энэ удаагийн сонгуульд олон намын олон төлөөлөл оролцож байна. Үүнийг би ихээхэн дэмжиж байгаа. Ингэх гэж л Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Ингэж байж парламент сөрөг хүчинтэй болно. Үр дүнд нь ардчилал бэхжиж, тусгаар тогтнол хамгаалагдана.

Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”

Р.ХИШИГЖАРГАЛ